موشک عمود پرتاب چیست؟ + روش های پرتاپ

موشک عمود پرتاب چیست؟

موشک عمود پرتاب به موشک‌هایی گفته می‌شود که از سامانه‌های پرتاب عمودی (Vertical Launching System یا VLS) شلیک می‌شوند. این سامانه‌ها مجموعه‌ای از سلول‌ها یا محفظه‌های (کانیسترهای) یکپارچه هستند که معمولاً در زیر عرشه ناوهای جنگی، زیردریایی‌ها یا تأسیسات زمین‌پایه نصب می‌شوند. هر سلول می‌تواند یک یا چند موشک را در حالت آماده به شلیک نگهداری کند. این فناوری پیشرفته امکان شلیک سریع، همه‌جانبه و متنوع موشک‌ها را از یک پلتفرم واحد فراهم می‌کند و به همین دلیل به یکی از ستون‌های اصلی قدرت آتش در نیروهای نظامی مدرن، به‌ویژه در نیروی دریایی، تبدیل شده است.

ساختار و ویژگی‌های سامانه موشک عمود پرتاب

سامانه‌های پرتاب عمودی از تعدادی سلول تشکیل شده‌اند که هر یک می‌تواند موشک‌هایی با مأموریت‌های مختلف، از جمله موشک‌های پدافند هوایی (کوتاه‌برد، میان‌برد یا بلندبرد)، موشک‌های کروز ضدکشتی، موشک‌های کروز حمله به اهداف زمینی یا حتی موشک‌های ضدزیردریایی را در خود جای دهد. این انعطاف‌پذیری باعث می‌شود که یک شناور یا پایگاه زمینی بتواند بدون نیاز به تغییر سخت‌افزاری گسترده برای انواع مأموریت‌ها آماده باشد.

مزایای کلیدی سامانه‌های موشک عمود پرتاب عبارت‌اند از:

• نرخ آتش بالا: این سامانه‌ها امکان شلیک رگباری (Salvo) تعداد زیادی موشک را در بازه زمانی کوتاه فراهم می‌کنند. این ویژگی برای مقابله با حملات اشباع (Saturation Attacks)، که در آن دشمن چندین موشک یا هواگرد را همزمان شلیک می‌کند، بسیار حیاتی است.
• پوشش ۳۶۰ درجه و واکنش سریع: به دلیل پرتاب عمودی، نیازی به چرخاندن لانچر برای هدف‌گیری نیست. موشک پس از خروج از سلول، به‌سرعت به سمت هدف تغییر مسیر می‌دهد، که زمان پاسخ به تهدیدات ناگهانی را به شدت کاهش می‌دهد.
• انعطاف‌پذیری: سلول‌های VLS می‌توانند میزبان موشک‌های مختلف باشند. برای مثال، یک ناو جنگی می‌تواند همزمان موشک‌های پدافندی مانند SM-6، موشک‌های ضدکشتی مانند YJ-18 یا موشک‌های کروز مانند تاماهاوک را حمل کند.
• پنهان‌کاری و بقاپذیری: نصب این سامانه‌ها در زیر عرشه، سطح مقطع راداری (RCS) شناور را کاهش داده و به پنهان‌کاری کمک می‌کند. همچنین، این ساختار در برابر آسیب‌های ناشی از انفجار یا ترکش مقاومت بیشتری دارد.
• نگهداری آسان: موشک‌ها در کانیسترهای مهر و موم شده قرار دارند که آن‌ها را از شرایط سخت محیطی مانند رطوبت دریا محافظت می‌کند. این ویژگی عمر عملیاتی موشک‌ها را افزایش داده و نیاز به تعمیر و نگهداری را کاهش می‌دهد.

روش‌های پرتاب: گرم و سرد

سامانه‌های موشک عمود پرتاب از دو روش اصلی برای شلیک استفاده می‌کنند:

پرتاب گرم (Hot Launch): در این روش، موتور موشک داخل سلول روشن می‌شود و موشک با نیروی پیشران خود از سلول خارج می‌شود. این روش نیاز به مکانیسم پرتاب اولیه ندارد، اما سلول‌ها باید در برابر گرمای شدید اگزوز موشک مقاوم باشند تا از آسیب به سلول‌های مجاور یا انفجار موشک‌های دیگر جلوگیری شود. پرتاب گرم معمولاً برای موشک‌های کوچک‌تر یا درگیری‌های نزدیک مناسب است، زیرا شتاب اولیه بیشتری ایجاد می‌کند و زمان درگیری را کاهش می‌دهد.

پرتاب سرد (Cold Launch): در این روش، موشک ابتدا با استفاده از گاز فشرده (تولیدشده توسط ژنراتور گاز) از سلول به بیرون پرتاب می‌شود و پس از رسیدن به ارتفاع ایمن، موتور آن روشن می‌شود. این روش به دلیل دمای پایین‌تر اگزوز، به سلول‌ها آسیب کمتری وارد می‌کند و در صورت نقص فنی موشک، خطر انفجار روی عرشه کاهش می‌یابد. برخی سامانه‌های روسی، مانند S-300F، از پرتاب سرد استفاده می‌کنند و برای ایمنی بیشتر، سلول‌ها را با زاویه‌ای اندک نصب می‌کنند تا در صورت خرابی، موشک به جای سقوط روی عرشه، به آب بیفتد.

هر دو روش مزایا و معایب خود را دارند. پرتاب گرم سریع‌تر است و برای درگیری‌های نزدیک مناسب‌تر است، اما نیاز به سلول‌های مقاوم‌تر دارد. پرتاب سرد ایمن‌تر است، اما زمان درگیری را کمی افزایش می‌دهد، که ممکن است برای موشک‌های بدون سرجنگی (مانند موشک‌های متکی به انرژی جنبشی) یک محدودیت باشد.

تاریخچه و توسعه موشک های VLS

سامانه‌های پرتاب عمودی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به‌عنوان جایگزینی برای پرتابگرهای قدیمی‌تر، مانند Mark 13 یا Mark 26، که از خشاب‌های زیرساختی تغذیه می‌شدند، توسعه یافتند. این پرتابگرهای قدیمی تعداد موشک‌های آماده به شلیک را محدود می‌کردند و سطح مقطع راداری بیشتری داشتند. ایالات متحده با توسعه سامانه Mk 41 VLS و موشک‌های خانواده استاندارد (مانند SM-2 و SM-6) پیشگام این فناوری شد.

کشورهای دیگر نیز به‌سرعت این فناوری را توسعه دادند. برای مثال، چین با سامانه CN VLS، که روی شناورهای کلاس Type-052D نصب شده، و روسیه با سامانه‌هایی مانند S-300F وارد این حوزه شدند. ایران نیز در سال‌های اخیر پیشرفت‌هایی در این زمینه داشته و سامانه‌هایی مانند «نواب» را برای شناورهای تندرو نیروی دریایی سپاه معرفی کرده است، اگرچه برخی ادعاها درباره این سامانه‌ها، مانند ویدیوی منتشرشده در سال ۱۴۰۱، به دلیل شباهت به تست موشک SM-6 آمریکا مورد تردید قرار گرفته‌اند.

کاربرد در ایران و جهان

در سطح جهانی، سامانه‌های VLS در ناوهای جنگی مدرن، مانند ناوشکن‌های کلاس Arleigh Burke آمریکا، Type-45 بریتانیا، و Type-055 چین، نقش کلیدی دارند. این سامانه‌ها امکان حمل و شلیک موشک‌های متنوعی مانند تاماهاوک، SM-6، YJ-18، یا حتی موشک‌های هایپرسونیک (مانند YJ-12 در آینده) را فراهم می‌کنند.

در ایران، نیروی دریایی ارتش و سپاه پاسداران در حال توسعه سامانه‌های پرتاب عمودی هستند. به گفته امیر دریادار حسین خانزادی، نیروی دریایی ارتش به دنبال نصب این سامانه‌ها روی شناورها برای افزایش تعداد موشک‌های قابل‌حمل و تنوع اهداف است. همچنین، سامانه «تیربار موشکی» سپاه، که در سال ۱۳۹۹ رونمایی شد، قابلیت شلیک پی‌درپی پنج موشک بالستیک عماد را از سیلوهای زیرزمینی دارد و به‌عنوان یک سامانه منحصربه‌فرد در جهان شناخته می‌شود.

اخیراً، پست‌هایی در شبکه اجتماعی ادعا کرده‌اند که ایران برای اولین بار از موشک‌های عمود پرتاب مدرن استفاده کرده که پس از شلیک به‌ صورت عمودی، در آسمان ناپدید شده و به سمت اهداف خاصی حرکت می‌کنند. بااین‌حال، این ادعاها فاقد شواهد مستند هستند و نمی‌توان آن‌ها را به‌عنوان واقعیت تأیید کرد.

مزایا و چالش‌ های موشک های عمود پرتاپ

مزایای سامانه‌ های VLS شامل افزایش قدرت آتش، انعطاف‌پذیری، و کاهش زمان واکنش است، اما این فناوری چالش‌هایی نیز دارد. پرتابگرهای گرم سنگین‌تر و پیچیده‌تر هستند و در معرض فشار و دمای بالا قرار می‌گیرند. پرتاب سرد، اگرچه ایمن‌تر است، اما زمان درگیری را افزایش می‌دهد و نیاز به ژنراتورهای گاز اضافی دارد. همچنین، طراحی سلول‌های مقاوم در برابر گرما و انفجار، هزینه‌های تولید و نگهداری را افزایش می‌دهد.

نتیجه‌گیری

سامانه‌های موشک عمود پرتاب به دلیل انعطاف‌پذیری، نرخ آتش بالا، و قابلیت پنهان‌کاری، به یکی از مهم‌ترین فناوری‌های نظامی مدرن تبدیل شده‌اند. این سامانه‌ها در ناوهای جنگی، زیردریایی‌ها، و حتی پایگاه‌های زمینی کاربرد دارند و امکان شلیک موشک‌های متنوع را با سرعت و دقت بالا فراهم می‌کنند. ایران نیز در حال توسعه این فناوری است، اما برای تأیید ادعاهای اخیر نیاز به شواهد بیشتری وجود دارد. با پیشرفت فناوری‌های موشکی، انتظار می‌رود که سامانه‌های VLS در آینده نقش مهم‌تری در استراتژی‌های دفاعی و تهاجمی ایفا کنند.